Wat verklaart de culturele sm-golf?

Essay Sadomasochisme Van ‘Fifty Shades’ tot ‘Venus in Fur’: Wat verklaart de aantrekking van sm? Drie 21ste-eeuwse cultuur-uitingen nader beschouwd.


Bron: NRC.nl.


NEDERLAND – Er komt geen zweepje aan te pas. Geen tepelklem, geen spreidstang, handboeien of buttplug. Domineren en onderwerpen, in het toneelstuk Venus in Fur gebeurt dat uitsluitend mentaal en verbaal. Toch zindert het van de seks, in deze vindingrijke vertaling van de seksestrijd, en stiekeme ode aan het sadomasochisme.

Sadomasochisme als thema

Het toneelstuk, geschreven door David Ives, dateert uit 2010 en past daarmee perfect in een cultureel sm-golfje van begin 21ste eeuw, dat grofweg begon bij de film Secretary (2002) en waarvan Fifty Shades of Grey (eerste boek: 2011, eerste film: 2015) tot dusver de climax vormt. Sadomasochisme als thema kent natuurlijk al een terugkerende periodieke populariteit sinds zijn officiële doop eind 19de eeuw, naar naamgevers Markies de Sade (sadisme) en de nu vergeten schrijver Leopold von Sacher-Masoch (masochisme). Maar binnen de 1.400 woorden van dit artikel beperken we onszelf moedwillig tot een paar populaire uitingen uit de 21ste eeuw. Al moet er voor Sacher-Masoch een uitzondering gemaakt worden, aangezien zijn autobiografie centraal staat in Venus in Fur (in 2013 verfilmd door Roman Polanski).

In dit stuk voert regisseur Thomas een toneelversie op van de roman Venus im Pelz (1870), geschreven door, inderdaad, Sacher-Masoch. Die (deels autobiografische) roman gaat over Severin von Kusiemski die ernaar verlangt vernederd en gedomineerd te worden door zijn geliefde Vanda von Dunajew. Thomas is op zoek naar de perfecte actrice voor de rol van Vanda. Chic moet ze zijn, aristocratisch, geraffineerd. Maar ook: sterk, dominant, meedogenloos. Hij heeft er net een dag vol vruchteloze audities opzitten (‘alle vrouwen klinken als kleuters van zes die van de helium hebben gesnoept’), als zich onverwacht nog een actrice meldt.

Eerst ziet Thomas niks in haar, te dom, te platvloers, maar als ze samen de tekst doornemen toont ze zich de gedroomde Vanda en draaien gaandeweg alle rollen om: man, vrouw, actrice, regisseur, dominant en ondergeschikt, fictie en werkelijkheid. Niets staat vast in de sexy, speelse machtsstrijd die volgt. De ‘sm’ is hier overigens in hoge mate fictief: een literair middel om andere verhoudingen en voorkeuren dan de conventionele te onderzoeken. Al is er op zeker punt wel een angstaanjagende laklaars te zien, die natuurlijk gekust dient te worden.

Subversieve subcultuur

In die zin kun je sm zien als een vorm van fantasy, zoals ook filosoof Ad Verbrugge doet in zijn boek Staat van verwarring (2013). En de laatste jaren slaat deze specifieke vorm van fantasy nogal aan, getuige het astronomische succes van bijvoorbeeld Fifty Shades of Grey. Ook binnen het verloop van de erotische affaire tussen Ana Steele en Christian Grey – waarin bovenstaande hulpmiddelen overigens wél (mondjesmaat) worden toegepast – worden overbekende motieven rond de liefde tussen man en vrouw opnieuw onderzocht, ontleed en soms ondersteboven gekieperd.

Fifty Shades lijkt daarbij uit te gaan van een nogal traditionele verhouding: hij is machtig, zij bleu, hij domineert, zij onderwerpt zich. Maar dat is een te oppervlakkige lezing. Schrijfster E.L. James zei zelf in deze krant: „Oké, Anastasia begint onderdanig, maar aan het eind heeft zij de macht in handen. Ze houdt de controle tijdens de ontdekking van haar seksualiteit.”

Maar je kunt je afvragen: waarom moet dat per se in de vorm van sm? Die toch een beetje subversieve subcultuur met de soms potsierlijk gekunstelde machtsverhouding, de bijbehorende feestwinkeloutfits, de malle rituelen en regeltjes (stopwoord: pindakaas), en niet te vergeten de pijn, toch een sensatie die verstandige mensen zoveel mogelijk vermijden? Een groot publiek smeekt erom, dat blijkt wel uit het succes van Fifty Shades. En ondertussen is die subcultuur alweer mainstream geworden: vijftig tinten-merchandise vloog de winkels uit, drommen vinexwijkbewoners bezoeken kinky seksbeurzen, en ruim vóór de mommy porn van E.L. James hadden wij in 2007 al Stout van Marlies Dekkers en Heleen van Royen. Fetisjmode is al lang geen noviteit meer; dit najaar brengt &Other Stories leren harnasjes, bustiers en chokers in de winkels. Leuk, tuurlijk. Sexy. Stout. Maar duidt deze nieuwe eruptie stiekem niet ook op een of ander modern gemis? Ongetwijfeld.


Pijn in tijden van internetporno

Vaststaat dat pijn, net als seks, een zintuiglijke beleving is. Door de verregaande technologisering, óók van onze lustbeleving, lijken de fysieke zintuigen wat in het gedrang te komen. Verbrugge noemt het in zijn boek ‘de ontlijfde schermwerkelijkheid’. Internetporno is het laatste stadium van een geërodeerde erotiek die drijft op externe, visuele prikkels. Door die veelheid aan uitwendige prikkels zijn we minder goed in staat ons eigen lichaam te ervaren, schrijft hij. Stimulering van zintuigen als tast, smaak en geur brengen ons terug in ons lichaam. Ze keren het bewustzijn naar binnen. Sterkere fysieke prikkels – lange nagel in een rug, ijsblokje, heet kaarsvet op de huid, hebben in dat opzicht simpelweg meer effect.

Pijn nodig hebben om iets te voelen, dat klinkt natuurlijk een tikje neurotisch. En hoewel bij sommige fervente beoefenaars neuroses of trauma wellicht een rol spelen (zo ook bij Sacher-Masoch, en Christian Grey), kan sm heel goed worden gezien als een veilig, begrensd, en niet te vergeten prettig soort shocktherapie voor het lichaam. Staat dat eenmaal weer ‘aan’, dan kan ook de seks intenser worden genoten, en daar is het natuurlijk allemaal om te doen.

Neurose vormt wel de opmaat tot de sm-relatie in Secretary, waarbij de sm nadrukkelijk geldt als gezonder en meer bevredigend alternatief voor zelfmutilatie. Hoofdpersoon Lee is een eigenzinnig maar labiel meisje, dat de complexiteit van het postmoderne leven moeilijk aankan. Zij lijdt meer dan anderen onder het leven, en daarom snijdt of brandt ze zich: die pijn is beter te begrijpen en beheersen. In een nieuwe baan als secretaresse van de grillige advocaat Edward Grey (toeval?) ontdekt ze een voorkeur voor onderwerping waar ze danig vastberaden in blijkt. Grey beveelt haar te stoppen met het snijden; zij verruilt gretig de zelf aangebrachte pijn voor die die volgt uit hun atypische relatie. Voor deze twee gehavende mensen blijkt een extreme machtsverhouding ideaal. Net als in Venus in Fur blijft overigens in het midden wie echt de macht heeft: als iemand perse gedomineerd wil worden, en hij krijgt de ander met noeste volharding zover, wie is er dan dominant?

Sexy alternatief voor de kerk

Lee ontdekt pas binnen de begrenzing van het vreemde kantoor en de luimen van haar baas hoe ze wil leven. En ook Ana uit Fifty Shades of Grey ontwikkelt haar karakter vanuit weerstand tegen de extreme seksuele eisen van Christian. Ze ontdekt wat ze wil, door te ervaren wat ze niet wil. Het seksuele rollenspel in beide films biedt als het ware een kader waarbinnen het onoverzichtelijke leven veilig ontdekt en beleefd kan worden.

Dat sluit aan bij Verbrugges Staat van verwarring, waarin hij suggereert dat het overzichtelijke, gereglementeerde aspect van sm, in combinatie met de esthetische, theatrale kant ervan mede de huidige aantrekkingskracht verklaart. Hij ziet in dit ‘vormeloze en versnipperde postmoderne bestaan’ een groot verlangen naar vormgeving, regels en tradities. In Fifty Shades krijgt de sm bovendien een bijna sacraal karakter, en wordt die een soort seksuele eredienst (niet voor niets moet Ana knielen voorafgaand aan een ‘sessie’). Met een beetje goede wil kan sm dan worden gezien als sexy alternatief voor de kerk, in een samenleving die snakt naar nieuwe rituelen – zij het passend binnen het hedonistisch en consumptief program. Ook in Venus in Fur krijgt de sm een haast ritueel karakter, ingebed in een theatraal rollenspel. Susan Sontag noemde sm in een essay in 1974 al ‘seksueel theater’.

Vier doperwten en heel veel ijs

En er is nog iets. Keuzes, controle, autonomie, individuele expressie – we bezwijken tegenwoordig haast onder de verantwoordelijkheid, de plicht, om ons leven zelf vorm te geven. Lee in Secretary lukt dat simpelweg niet. Zij heeft regels en restricties nodig, en die krijgt ze van Edward, die haar telefonisch opdraagt ’s avonds vier doperwten en heel veel ijs te eten. Dat verklaart misschien ook deels de aantrekkingskracht van sm anno nu: Lee en Ana geven (moedwillig) de controle uit handen.

De nadruk op individuele autonomie hindert ons vermogen tot overgave, schrijft Verbrugge, terwijl in die overgave juist het grootste genot schuilt. Bij sm doet de onderworpene (tijdelijk) afstand van de eigen wil en ervaart onmacht. Dat dit enorm bevrijdend kan zijn bewijzen wel de politici en zakenlui die geregeld vastgebonden worden betrapt.

Ook Thomas in Venus in Fur vindt bevrijding in zijn transformatie van stijve control freak tot weerloze speelbal. Eindelijk is eens iemand anders, namelijk de dominante partij, verantwoordelijk voor het verloop van de actie, en, laten we dat vooral niet vergeten: voor het genot van de ondergeschikte. Dit bevredigende rollenspel levert Lee en Ana Steele bovendien de liefde van hun leven op. Soms is sm een sprookje.

Zie meer grotere foto’s: www.nrc.nl.